Dolnośląski Urząd Wojewódzki poinformował, że na terenie województwa dolnośląskiego pojawia się coraz większa liczba osobników barszczu Sosnowskiego oraz barszczu Mantegazziego. W związku z powyższym zwrócił się do władz gmin z terenu województwa o zebranie informacji na temat lokalizacji tych roślin w terenie.

Mając powyższe na uwadze zwracamy się do Państwa z prośbą o zgłaszanie faktu występowania tych roślin na adres e-mail:  lub pod numerem telefonu 75-732-32-21 do 23 wewn. 120. Prosimy, aby informacje zawierały:

imię i  nazwisko osoby zgłaszającej;

numer telefonu kontaktowego;

szacunkową ilość osobników barszczu;

lokalizację (najlepiej z podaniem numeru działki ewidencyjnej i miejscowości).

Barszcz Sosnowskiego (Heracleum Sosnowskyi) to monokarpiczna roślina dwuletnia lub bylina, która pochodzi z rejonu Kaukazu. Kwitnie i owocuje w 2-3 roku życia lub później, w okresie czerwiec- sierpień. Barszcz Sosnowskiego można spotkać w miejscach nieużytkowanych przez człowieka, czyli głównie na odłogach, łąkach i przy drogach. Rośnie także wzdłuż brzegów rzek i jezior, na polach uprawnych, pastwiskach, w ogrodach i parkach. Coraz częściej można go spotkać w żyznych lasach olchowych, a także łęgowych, które rosną nad rzekami i potokami.

Barszcz Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum) to gatunek spokrewniony z barszczem Sosnowskiego, który również pochodzi z Kaukazu. Rozprzestrzeniony został początkowo jako roślina ozdobna w zachodniej części Europy i w Ameryce Północnej, gdzie rozprzestrzenił się jako gatunek inwazyjny. W Polsce po raz pierwszy notowany w drugiej połowie XX w.

Jak rozpoznać barszcze kaukaskie?

Poniżej przedstawiamy w formie tabelarycznej główne cechy charakterystyczne barszczu Sosnowskiego oraz barszczu Mantegazziego.

Wśród gatunków roślin występujących na terenie Polski istnieje kilka, które ze względu na swoją morfologię często są mylone z kaukaskimi barszczami. Są nimi najczęściej:

Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium);

Barszcz syberyjski (Heracleum sphondylium ssp. Sibiricum);

Dzięgiel leśny (Angelica sylvestris);

Arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica);

Lepiężni (Petasistes sp.);

Gunnera olbrzymia (Gunnera manicata).

Poniżej przedstawiamy podobieństwa i różnice pomiędzy barszczami kaukaskimi a roślinami wymienionymi wyżej.

Jaki wpływ mają barszcze kaukaskie na organizm człowieka?

Sok kaukaskich barszczy zawiera związki furokumarynowe o właściwościach fotosensybilizujących, czyli uwrażliwiających organizm (głównie skórę) na działanie promieni słonecznych. Konkretnie są to fotosyntezujące psoraleny, będące składnikiem soku, znajdującego się w całej roślinie. Innymi skutkami kontaktu z furokumarynami są efekty ogólnoustrojowe: nudności, bóle głowy, wymioty, a nawet urazy oczu. Psoraleny aktywują się na skutek wystawienia na promieniowanie UVA. Reakcja zachodzi w ciągu 15 minut po ekspozycji, a jej intensywność gwałtownie wzrasta w czasie od 0,5-2 h po napromieniowaniu. Aktywowane psoraleny wiążą się z RNA i jądrowym DNA zwiększając stres oksydacyjny komórek, co w konsekwencji powoduje zniszczenie ich błony i obrzęk. Wilgoć i ciepło (np. pot, rosa) mogą intensyfikować tę reakcję. W upalne dni olejki eteryczne mogą transpirować z powierzchni roślin i unosić się w powietrzu. Zachodzi zatem ryzyko, że do obrażeń może dojść nawet bez bezpośredniego kontaktu z barszczami. Reakcja ta i następujące po niej aktywowanie się układu immunologicznego są prawdopodobnie odpowiedzialne za powstawanie dermatoz. Mogą się one objawiać poprzez bolesne pęcherze i zaczerwienienia, pojawiające się do 48 godzin po ekspozycji skóry, która miała kontakt z sokiem barszczy, na promieniowanie UVA. Objawy w postaci zaczerwienień, ciemnych plam lub blizn mogą utrzymywać się na skórze przez kilka miesięcy, a czasem nawet lat. W skrajnych przypadkach może dojść do rozległej martwicy skóry, wymagającej interwencji chirurgicznej.

Jak postępować w przypadku kontaktu skóry z sokiem barszczy kaukaskich?

W przypadku bezpośredniego kontaktu z kaukaskimi barszczami należy niezwłocznie umyć skórę zimną wodą z mydłem tak, by usunąć z jej powierzchni sok rośliny, a następnie chronić ją przed promieniami słonecznymi przez przynajmniej 48 h, nawet jeśli w tym czasie nie pojawiają się żadne objawy. W sytuacji, w której stosowanie osłon jest niemożliwe, wskazana jest aplikacja preparatów przeciwsłonecznych, np. kremów z silnym filtrem anty-UV. Jeżeli wystąpi opuchlizna i reakcja zapalna, w celu złagodzenia symptomów można zastosować okłady z mokrych kompresów lub lodu, doustnie – wapno lub leki antyhistaminowe. Skuteczne może okazać się również stosowanie środków zawierających sól srebrową sulfadiazyny.

Jakie są metody zwalczania barszczy kaukaskich?

Metoda chemiczna

Obecnie najpopularniejszym sposobem zwalczania kaukaskich barszczy jest użycie herbicydów. W Polsce dotychczas zwalczano kaukaskie barszcze z użyciem następujących środków chemicznych: Roundup 360 SL, Roundup Ultra 170 SL, KOSMIK 360 SL. Najlepsze efekty daje zastosowanie środków chemicznych na wiosnę (marzec-maj) i ewentualne powtórzenie aplikacji pod koniec maja. W tym okresie kaukaskie barszcze mają zazwyczaj wysokość 20-50 cm, co ułatwia dostęp do nich i przeprowadzenie zabiegów. Przy zastosowaniu omawianej metody do zwalczania roślin poza odpowiednimi substancjami konieczne jest wykorzystanie sprzętu, który pozwalałby na ich aplikację. Wśród takich, na potrzebę zwalczania kaukaskich barszczy zazwyczaj wykorzystuje się: opryskiwacze ręczne lub maszynowe, mazacze, urządzenia umożliwiające iniekcję preparatów chemicznych bezpośrednio do rośliny. Opryskiwacze umożliwiają rozpylenie środka chemicznego na powierzchnię rośliny. Taka aplikacja herbicydu jest jednak mało precyzyjna. Substancja mająca za zadanie zniszczenie konkretnych roślin może przez przypadek (np. z wiatrem) zostać przeniesiona poza obszar przeznaczenia (np. na inne rośliny, glebę, wodę). Dlatego też oprysków należy dokonywać w bezwietrzne i suche dni. Bardziej precyzyjnymi sprzętami są mazacze (podające środek chemiczny w miejscu, w którym sztyca zetknie się z powierzchnią rośliny) oraz urządzenia pozwalające na aplikację herbicydu do wnętrza rośliny. W przypadku zastosowania tego rodzaju sprzętu niezbędna jest możliwość uzyskania łatwego dostępu do zwalczanych osobników. Dlatego też – w przypadku kaukaskich barszczy – zabiegi powinny być wykonane wiosną, kiedy rośliny są stosunkowo niskie.

2. Metody mechaniczne

2.1. Koszenie jest – obok użycia herbicydów – jednym z najczęściej stosowanych w Polsce zabiegów przeprowadzanych względem omawianych gatunków. Metoda ta nie eliminuje jednak kaukaskich barszczy ze środowiska. Może jedynie zapobiegać wytworzeniu nasion, a tym samym dalszemu zasilaniu banku glebowego i rozprzestrzenianiu się roślin. Aby jednak tak się stało konieczne jest wielokrotne powtarzanie koszenia w trakcie sezonu wegetacyjnego (co 2 tygodnie wg McDonald 2012; 2-3 razy z sezonie wg Nielsen i in. 2005; 2-4 razy w sezonie wg Adamczewskiego 2006). Osobniki należy ścinać przed wydaniem nasion, jak najniżej, tak, by nie dopuścić do wydania przez barszcz pędu kwiatowego.

2.2. Osłanianie i ścinanie kwiatostanów - kaukaskie barszcze należą do roślin monokarpicznych, czyli takich, które obumierają po wydaniu nasion. Jednym ze sposobów na dopuszczenie do wydania nasion przy jednoczesnym zapobieżeniu ich wysianiu się jest stosowanie szczelnych, ale przepuszczalnych dla powietrza osłon na baldachy. Muszą one zostać założone w trakcie kwitnienia. Ze względu na wysokość, jaką osiągają dorosłe kaukaskie barszcze, zabieg ten jest trudny do przeprowadzenia i znajduje zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do pojedynczych roślin lub płatów o małym zagęszczeniu. Jesienią należy odciąć pędy kwiatowe wraz z osłonami i poddać je utylizacji.

Innym sposobem walki z kaukaskimi barszczami jest ścinanie kwiatostanów. Niezwykle istotny dla powodzenia tego zabiegu jest właściwy czas jego przeprowadzenia. Cięcia należy dokonać we wczesnej fazie rozkwitu ostatnich baldachów. Zbyt wczesne jego przeprowadzenie może powodować silną regenerację osobnika i wytworzenie przez niego nowych kwiatostanów, produkujących zdolne do kiełkowania nasiona. Zbyt późne spowoduje, że wytworzone przez roślinę nasiona dojrzeją na odciętych częściach roślin i jeśli nie zostaną poddane utylizacji zajdzie niebezpieczeństwo ich rozprzestrzenienia się.

2.3. Przecinanie korzenia - kolejną mechaniczną metodą walki z kaukaskimi barszczami jest przecinanie szyjki korzeniowej. Sposób ten jest określany, jako jedyna metoda mechaniczna, która powoduje śmierć rośliny. Obumarcie następuje na skutek uszczuplenia zasobów odżywczych magazynowanych w korzeniu. Aby osiągnąć ten cel, zabieg, polegający na przecięciu korzenia ostrym szpadlem, należy przeprowadzić 2-3 razy na rok (pierwszy raz wczesną wiosną, drugi – w połowie lata) przez kilka sezonów.

2.4. Wykopywanie i wymiana gleby – metoda ta znajduje zastosowanie w stosunku do młodych roślin (jednorocznych i dwuletnich), bowiem takie są najłatwiejsze do usunięcia z uwagi na jeszcze słabo rozwinięty system korzeniowy. Omawiane zabiegi najlepiej jest przeprowadzić wiosną, kiedy rośliny są jeszcze małe. W przypadku stanowisk, które istniały od wielu lat samo wykopanie roślin nie spowoduje eliminacji gatunku ze środowiska. W takich miejscach w glebie znajdują się setki tysięcy nasion, które są gotowe do kiełkowania. Jedną z metod zubożenia banku nasion jest wymiana wierzchniej warstwy ziemi (ok 10 cm). Uzyskany w ten sposób materiał glebowy należy poddać zniszczeniu.

3. Metoda przykrywania powierzchni stanowiska

Kolejną metodą walki z kaukaskimi barszczami jest ta wykorzystująca mechanizm ograniczenia wzeszłym osobnikom oraz nasionom dostępu do światła. Wczesną wiosną, kiedy rośliny są jeszcze małe, albo po uprzednim ich wykoszeniu należy przykryć powierzchnię stanowiska materiałem, który skutecznie odetnie promienie słoneczne i będzie na tyle nieprzepuszczalny, aby zapobiec przebijaniu się na wierzch odrastających osobników i kiełkujących siewek. Wśród możliwych do zastosowania materiałów wymienia się: warstwę ziemi urodzajnej, geowłókninę, czarną folię polietylenową. Materiały trzeba przymocować do ziemi i zabezpieczyć przed ewentualnym działaniem wiatru lub zwierząt.

4. Metoda agrotechniczna

Kaukaskie barszcze często występują w Polsce na obrzeżach pól, jako pozostałość po dawnej uprawie. Zdarza się, że omawiane gatunki poprzez rozmiar, jaki osiągają utrudniają przeprowadzanie zabiegów agrotechnicznych. Z drugiej strony, głęboka orka jest postrzegana jako jeden ze skutecznych sposobów redukcji populacji kaukaskich barszczy na terenach łatwo dostępnych. Jednak nie powoduje ona całkowitej eliminacji gatunku ze środowiska. Zabieg najlepiej jest wykonać wiosną, kiedy rośliny są stosunkowo małe. Można także przeprowadzić go później, po uprzednim zastosowaniu wykaszania lub herbicydów. Dzięki głębokiemu (do 25 cm) przeoraniu powierzchni stanowiska siewki zostają zniszczone, a nasiona skoncentrowane w wierzchniej warstwie gleby ulegają odwróceniu, co znacznie utrudnia im kiełkowanie.

5. Wypasanie zwierząt hodowlanych

Walce z inwazją kaukaskich barszczy sprzyja wypas zwierząt hodowlanych. Zauważono, że owce, kozy, bydło i trzoda chlewna mogą odegrać dużą rolę w ograniczaniu populacji omawianych roślin poprzez ich zgryzanie lub buchtowanie zajętego przez nie terenu. Literatura wskazuje, że zwierzęta wolą zgryzać młode i świeże rośliny, a dla ich zdrowia istotne jest by dieta oprócz kaukaskich barszczy zawierała także inne gatunki. W związku z powyższym wypas należy zacząć wczesną wiosną lub później, ale na terenie, na którym wcześniej zastosowano wykaszanie. Jeśli wypas jest prowadzony wyłącznie w celu walki z kaukaskimi barszczami, zaleca się intensyfikację prowadzenia zabiegów na początku sezonu wegetacyjnego. W tym okresie sugeruje się wypas większej liczby zwierząt na terenie przeznaczonym do zwalczania kaukaskich barszczy (np. 20-30 owiec/ha), co doprowadzi do szybszego zgryzienia biomasy i osłabienia roślin. Pod koniec czerwca można znacznie zredukować liczbę zwierząt (5-10 owiec/ha – EPPO 2009). Toksyczne właściwości kaukaskich barszczy niosą ze sobą ryzyko obrażeń, którym mogą ulec zwierzęta. Bezpieczniejszy dla ich zdrowia jest wypas wczesną wiosną, kiedy rośliny te są jeszcze małe. Dodatkowo ze względu na niebezpieczeństwo potencjalnych poparzeń do zastosowania omawianej metody powinno się używać zwierzęta z gęstym owłosieniem lub ciemną skórą (np. wśród ras owiec rekomendowanych do hodowli przez Polski Związek Owczarski na uwagę ze względu na ciemne umaszczenie zasługują: Merynos Polski odmiana barwna, odmiana barwna polskiej owcy górskiej, wrzosówka).

Źródło: „Wytyczne dotyczące zwalczania barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi) i barszczu Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum) na terenie Polski”, opracowane na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

Informacje o barszczach kaukaskich mogą Państwo również znaleźć na stronie internetowej barszcz.edu.pl. 

Monika Krosondowicz